Spurt og svarað

Árið 2020 greiddu 934 einstakir lögaðilar veiðigjald. Allar tegundir fiskiskipa eru hér undir, allt frá smæstu bátum til stærstu togara og uppsjávarskipa.

Já, kolefnissporið í íslenskum sjávarútvegi hefur minnkað mikið. Olíunotkun í sjávarútvegi hefur dregist saman um 40% frá árinu 2005 og stefnt er að því að samdrátturinn verði orðinn 50% árið 2030. Margir samverkandi þættir leggjast á eitt og skýra þessa þróun, eins og bætt fiskveiðistjórnun, tækniframfarir sem auka afla á sóknareiningu, samþjöppun í greininni og breytt orkunotkun. Því hefur dregið úr notkun á jarðefnaeldsneyti, bæði til sjós og í fiskimjölsverksmiðjum á landi. Með áframhaldandi fjárfestingum sjávarútvegsfyrirtækja mun draga enn frekar úr olíunotkun.

Þorskurinn ber höfuð og herðar yfir aðrar fisktegundir hér við land hvað útflutningsverðmæti varðar. Undanfarin ár hefur hlutdeild þorsksins í heildarverðmæti útfluttra sjávarafurða að jafnaði verið um 41% til 49%, eða sem nemur um 105 til 132 milljörðum króna á föstu gengi ársins 2020.

Um 98% af íslensku sjávarfangi eru seld á alþjóðlegum markaði. Það kann að koma einhverjum á óvart, miðað við það hversu vinsæll fiskur er á Íslandi. Almennileg fótfesta á erlendum mörkuðum og alþjóðleg samkeppnishæfni í framleiðslu skiptir höfuðmáli um hag greinarinnar. Ísland er árlega á topp 25 lista yfir aflahæstu þjóðir heims. Það er afar sjaldgæft að Ísland komist á einhvern topp heimslista þegar samanburðurinn snýr að magntölum. Þegar litið er hins vegar á afla á hvern íbúa, gnæfir Ísland yfir aflahæstu þjóðir heims

Mikilvægustu markaðirnir eru í Evrópu. Þangað fer langmest af botnfiski, til dæmis þorski, ýsu, ufsa og karfa. Bandaríkin kaupa einnig mikið af botnfiski. Uppsjávarfiskur, loðna, kolmunni, síld og makríll fer mest til landa í Austur-Evrópu og Noregs. Franski markaðurinn hefur vaxið hraðast á undanförnum árum, en þangað fer mikið af ferskum botnfiskafurðum. 

Mismunandi er frá einum stað til annars hversu mikilvægur sjávarútvegurinn er. Sum staðar er sjósókn grunnundirstaða mannlífs, annars staðar skiptir hann litlu máli. Víðast hvar hefur sjávarútvegur verið um 10-20% af framleiðslu einstakra landshluta, en vægi hans er langminnst á höfuðborgarsvæðinu þar sem hann hefur staðið undir rétt rúmlega 1% framleiðslunnar. Af einstaka landshlutum hefur vægi hans verið einna mest á Vestfjörðum og á Austurlandi.

Á undanförnum árum hafa um 8 til 10 þúsund manns starfað í sjávarútvegi, sem er rúmlega 4-5% af heildarfjölda starfandi hér á landi. Hér er einungis átt við hefðbundin störf í sjávarútvegi, í veiðum og vinnslu, en ekki störf sem tengjast starfsemi sjávarútvegs beint eða óbeint eða störf hjá tækni- og nýsköpunarfyrirtækjum sem er oft á tíðum samofin starfsemi sjávarútvegsfyrirtækja. Þessar tölur vanmeta því mikilvægi sjávarútvegs fyrir vinnumarkaðinn í heild.

Á árunum 2011-2019 greiddu sjávarútvegsfyrirtæki samanlagt um 36-65% af hagnaði hvers árs í tekjuskatt og veiðigjald. Á þessu tímabili var þetta hlutfall að jafnaði 46%, sem jafngildir ríflega tvöföldum tekjuskatti sem fyrirtæki þurfa almennt að greiða.

Frá árinu 2015 hefur íslenskur sjávarútvegur greitt að meðaltali um 22 milljarða á ári að jafnaði í bein opinber gjöld. Eða samtals hátt í 110 milljarða króna. Inni í þessari tölu er veiðigjald, tekjuskattur, tryggingagjald og aflagjald. 

Á árunum frá 2015-2019 námu fjárfestingar sjávarútvegsfyrirtækja, að frádregnum seldum eignum, að jafnaði um 23 milljörðum króna á ári. Fjárfesting í sjávarútvegi hefur ekki verið meiri á 5 ára tímabili frá því að upphafleg lög um stjórn fiskveiða frá árinu 1990 tóku gildi. Fjárfestingar hafa bæði verið í nýjum sparneytnari skipum og vinnslum sem eru útbúnar með hátæknivélum, sem oftar en ekki eru íslenskt hugvit og smíð. Þessi mikla fjárfesting hefur leitt til aukinnar verðmætasköpunar í sjávarútvegi og er lykillinn að bættri samkeppnisstöðu fyrirtækjanna. Árangur fyrirtækjanna við að draga úr kolefnisspori er þó einn veigamesti ábatinn sem fengist hefur með aukinni fjárfestingu.

Á árunum 2011-2019 voru arðgreiðslur í sjávarútvegi að meðaltali 29% af hagnaði. Á sama tímabili voru arðgreiðslur í viðskiptahagkerfinu án sjávarútvegs 39%. Í þessu samhengi ber að nefna að hagnaður sjávarútvegsfyrirtækja hefur verið að skila sér í stóraukinni fjárfestingu sjávarútvegsfyrirtækja, sem hefur ekki verið meiri í rúm 30 ár, eða allt frá því upphafleg lög um stjórn fiskveiða tóku gildi. Þessar fjárfestingar hafa verið ráðandi þáttur í því að tryggja samkeppnishæfni greinarinnar, treysta áframhaldandi atvinnu hér á landi og minnka notkun á olíu.

Eldi á laxi í sjókvíum hér á landi er aðeins leyft á þeim svæðum þar sem mjög fáar eða engar laxveiðiár eru. Stærstur hluti strandlengjunnar er og verður lokaður fyrir fiskeldi. Sjókvíaeldi er fyrst og síðast stundað á Vestfjörðum, hluta Austfjarða. Suðurströnd og suðvesturströnd landsins henta ekki til fiskeldis í sjó af náttúrulegum ástæðum og í Faxaflóa, Breiðafirði, Húnaflóa og Skagafirði er bannað að ala lax í sjókvíum. Hafrannsóknastofnun framkvæmir áhættumat sem skilgreinir hvar unnt sé að stunda laxeldi, án þess að það hafi neikvæð áhrif á villta laxastofna. Stofnunin framkvæmir einnig burðarþolsmat á einstökum hafsvæðum og fjörðum, það er gert til að lágmarka  neikvæð áhrif laxeldis á lífríkið á viðkomandi svæðum.

Afar fátítt er að eldislax veiðist í íslenskum ám og árið 2020 fundust aðeins þrír laxar af eldisuppruna í íslenskum ám. Niðurstöður rannsókna MATÍS eru þær, að kynþroski í eldisfiski við slátrun er nánast ekki til staðar hér á landi. Þá hafa rannsóknir sýnt að geta eldislax til að fjölga sér er margfalt lakari en hjá villtum laxastofni. Hætta á erfðablöndun við villtan laxastofn er því óveruleg. Mikilvægt er að gera sér grein fyrir því að eldislax hefur verið kynbættur um áratugaskeið, til þess meðal annars að auka vaxtarhraða og ná niður fóðurkostnaði. Hann hefur því afar litla hæfni til að þrífast utan kvía. Yfirgnæfandi líkur eru þar af leiðandi á því að sá eldislax sem sleppur lifi ekki af í villtri náttúrunni.

Laxalús, sem þrátt fyrir nafngiftina er í raun lítið krabbadýr en ekki hefðbundin lús, lifir í náttúrunni, en er ekki sérstaklega bundin við lax. Þar sem er mjög kalt yfir vetramánuðina eins og á Íslandi er vöxtur og fjölgun lúsar mjög lítill, en hún getur orðið vandamál þegar sjávarhiti hækkar snemma sumars og í kvíum þar sem er mikið af fiski. Lús hefur komið upp í eldi á Íslandi, en fátítt er að hún verði að miklu vandamáli. Afar fátítt er að lúsalyf séu notuð hér við land og í fyrra, árið 2020, var lúsalyf aðeins notað í einu tilviki og það var í Arnarfirði. Aðrar aðferðir til að fást við lús eru til dæmis sérstök „pils“ utan um kvíarnar, að dæla fiski í gegnum ferskvatn en við það drepst lúsin og svo hafa hrognkelsi verið sett í kvíarnar, en þau éta lúsina af fisknum.

Á Íslandi er til staðar nokkuð löng reynsla af landeldi bæði á laxi og bleikju. Í dag er framleiðsla á laxi í landeldi, upp í markaðsstærð um 2.000 tonn, og gert er ráð fyrir að sú framleiðsla muni aukast á næstu árum. Fiskeldi á landi vex þannig hægt og rólega.

Landeldi hefur ýmsa kosti fram yfir sjókvíaeldið eins og að hægt er að viðhalda kjörskilyrðum til vaxtar. Á móti kemur að framleiðslukostnaður er enn langtum hærri en í sjókvíum, eða allt að 50% og fjárfestingarkostnaður er um tífalt hærri. Landeldi þarf einnig mikið landrými, mikið rafmagn og heitt vatnsstreymi auk þess sem þéttleiki fisksins í kvíum er meiri í landeldi en í sjókvíaeldi. Forsendur til þess að stunda umfangsmikið landeldi á laxi á þeim svæðum sem sjókvíaeldi er stundað, Vestfjörðum og Austfjörðum, eru tæpast fyrir hendi þar sem hvorki er nægilegt rafmagn né jarðhiti fyrir hendi. Aðstæður á Suðurlandi og Suðurnesjum henta hins vegar mun betur til landeldis, en þar er unnið að undirbúningi nokkurra landeldisverkefna.

Landeldi fer í flestum tilvikum fram nærri markaðssvæðum þannig að spara megi flutningskostnað. Ísland er eyja í miðju Atlantshafi og kostnaður íslenskra fyrirtækja við flutning á helstu markaðssvæði er töluverður – og í öllum tilvikum hærri en helstu keppinauta okkar. Talið er að árið 2022 geti hlutfall landeldis á laxi í heiminum numið um 1,5% heimsframleiðslunnar.

Þótt almennt sé talað um sjókvíar sem „opnar kvíar“ eru þær ekki opnar í þeim skilningi að fiskur geti synt inn og út úr þeim. Þvert á móti eru kvíarnar lokaðar, því fiskurinn kemst ekki neitt, nema gat komi á kvína vegna utanaðkomandi ástæðna, en það er afar sjaldgæft.

Eldi með lokuðum eldiskvíum er eldisaðferð sem er enn á rannsókna- og þróunarstigi. Um er að ræða nánast fljótandi eldisker sem þola minna straum- og veðurálag en hefðbundnar kvíar. Eldisferlið í algerlega lokuðum kvíum er mun flóknara en í hefðbundnum kvíum og er mun kostnaðarsamara. Lokað kerfi krefst dælingar á sjó, íblöndun súrefnis og upptöku á lífrænum úrgangi sem fellur til. Slíkar kvíar krefjast þess að dýpi sé mikið á eldisstað og oft er miðað við yfir 30-40m. Ætla má að miðað við núverandi tækni og í samræmi við ströngustu staðla fyrir búnað, (NS9415), sé ekki til kerfi sem þola vel meira en 1,5-2m ölduhæð. Forsendur núverandi eldistækni lokaðra sjókvía gera því ráð fyrir mjög skjólgóðum svæðum með miklu dýpi, en ljóst er að slík svæði er ekki að finna alls staðar þar sem sjókvíaeldi er stundað nú. Miklar framfarir hafa orðið á undanförnum árum á öllum kvíabúnaði. Ljóst er að sú þróun mun halda áfram og má í því sambandi nefna að verulegum fjármunum hefur verið varið til þróunar á úthafskvíum.

Íslendingar hafa nokkrum sinnum reynt fyrir sér í fiskeldi í sjó, en mistekist. Þekking, vilji og trú Norðmanna á fiskeldi hefur reynst grundvallar forsenda þess að koma því af stað. Þeir hafa mikla reynslu af fiskeldi og nægjanlegt fjármagn til þess að komast yfir erfiðasta hjallann, sem er að koma eldi af stað. Erlend fjárfesting í uppbyggingu fiskeldis á landsbyggðinni er kærkomin innspýting fyrir íslenskan efnahag. Íslenskir lífeyrissjóðir og fjárfestingarsjóðir eru nú þegar byrjaðir að fjárfesta í íslensku fiskeldi. Þrjú af fjórum laxeldisfyrirtækjum hér á landi starfa á opnum hlutabréfamarkaði og hafa íslenskir fjárfestar og einstaklingar eignast hlut í fyrirtækjunum.

Það er hafið yfir allan vafa að laxeldi hefur haft afgerandi og góð áhrif á nærumhverfi sitt, sérstaklega á Austfjörðum og Vestfjörðum. Fólki hefur fjölgað á svæðum sem hafa búið við langvarandi og stöðuga fólksfækkun. Fólk hefur sótt í fjölbreytt og vel launuð störf sem henta jafnt konum sem körlum. Með auknum umsvifum vaxa tekjur sveitarfélaganna á viðkomandi svæðum. Þar með aukast möguleikar á að veita aukna og fjölþætta þjónustu, sem gerir þau um leið eftirsóknarverðari til búsetu, eins og raunin hefur orðið.

Við eldi á dýrum  geta óhöpp og meiðsli átt sér stað. Því miður er erfitt að komast alveg hjá þeim. Fiskeldis, hvort sem eldið er á sjó eða landi, gera allt sem þau geta til að vernda fiskinn enda er hann framleiðsluvara þeirra.

Öllum eldisfyrirtækjum á Íslandi er skylt að gera Matvælastofnun (MAST) grein fyrir afföllum sem verða í kvíum þeirra og er það gert með reglubundnum hætti. Þessar tölur eru aðgengilegar á heimasíðu MAST. Starfsfólk í fiskeldi fylgist daglega með fiskum og seiðum í kvíum til að gæta að því að allt sé í lagi. Ætla má að enginn atvinnurekstur á Íslandi búi við jafn stranga eftirlitsumgjörð og fiskeldi. Sérhæfðir dýralæknar frá MAST heimsækja hverja eldisstöð að lágmarki fjórum sinnum á ári og oftar ef þurfa þykir. Þá taka alþjóðlegir vottunaraðilar reglulega út framleiðsluna til að viðhalda gæðum.